Bonhoeffer als catecheet

Voor veel mensen is Dietrich Bonhoeffer (1906-1945) een bekende naam. Hij is beroemd geworden als theoloog, maar ook vanwege zijn verzet tegen Hitler in de tijd van nazi-Duitsland. Wat minder bekend is Bonhoeffers grote betrokkenheid op kinderen en jongeren. In Berlijn kreeg hij als jonge predikant een catechisatiegroep onder zijn hoede, waar alles compleet uit de hand was gelopen. Hoe pakte Bonhoeffer zo’n lastige groep aan?

Na een periode van studeren in New York komt Bonhoeffer terug in Berlijn. Hij krijgt daarbij twee bedieningen van de kerk: als studentenpastor in Charlottenburg, en als catecheet in de Zionskirche in Wedding.

Bonhoeffer kreeg zo’n 40 of 50 catechisanten onder zijn hoede. Hun gedrag was met geen pen te beschrijven. De bejaarde predikant van de Zionskirche, Johannes Müller, kon hen niet meer in het gareel houden. De veertien- en vijftienjarige kwajongens hadden zich zo misdragen ten opzichte van de oude man, dat hij kort nadat Bonhoeffer zijn plaats als catechisatieleraar had overgenomen, overleed. Bethge beschreef de eerste ontmoeting van Bonhoeffer met zijn catecheseklas als volgt:

“De oude dominee beklom met Bonhoeffer het trappenhuis van het schoolgebouw dat meerdere verdiepingen telde. Boven hingen de kinderen over de balustrade, maakten ze onbeschrijflijk veel lawaai en gooiden allerlei rommel naar beneden, richting de mannen die langzaam de trappen opliepen. Toen ze boven kwamen, probeerde de dominee de wilde menigte met geschreeuw en fysiek geweld weer in het klaslokaal te krijgen (...) De oude man verliet wanhopig het lokaal, maar Bonhoeffer bleef zwijgend tegen de muur staan met zijn handen in zijn zakken. Minuten gingen voorbij. Omdat de nieuwe meester helemaal niet reageerde werd het herrieschoppen langzamerhand steeds minder leuk. Op een bepaald moment begon bij zacht spreken, zodat alleen de jongens op de voorste rij hem konden horen. Plotseling werd het muisstil in het lokaal. Bonhoeffer merkte op dat ze hem een mooie voorstelling hadden gegeven en vertelde hun daarna een verhaal over Harlem. Als ze zouden luisteren, zou hij hun de volgende keer meer vertellen. Hij liet hen weer gaan en hoefde vanaf dat moment bijna nooit meer tegen de jongens te zeggen dat ze moesten opletten.”

Veel catecheten zullen moeilijke situaties herkennen met hun groepen. Bonhoeffer bezat een gave om met mensen in moeilijke situaties om te gaan, zeker als het om jonge mensen ging. Dit voorbeeld staat daarin niet op zichzelf. Wat kunnen we van Bonhoeffer als catecheet leren?

Om te beginnen is Bonhoeffer niet oordelend of veroordelend in persoonlijke situaties. Hij is diep betrokken op het wel en wee van de mensen die hij ontmoet. In zijn betrokkenheid schuilt zijn grote kracht. Al snel nemen we afstand van jongeren als we in conflict raken met jongeren. Bonhoeffers catechisanten kwamen uit zeer armoedige en achtergestelde situaties. Om hen nabij te kunnen zijn, is Bonhoeffer dat seizoen in een klein flatje middenin die wijk gaan wonen. Zijn catechisanten konden hem daar opzoeken, ze aten met elkaar of deden spelletjes. Bonhoeffer zocht ze thuis op en ging regelmatig op ziekenbezoek. Na het catechisatieseizoen nam hij hen mee naar het vakantiehuis van de familie in Friedrichsbrunn. Daar genoten ze erg van (maar de huishoudster iets minder, die klaagde nogal over deze ‘invasie van proleten’ …) Afgezien van een gebroken ruit was het allemaal heel goed gegaan, schreef Bonhoeffer.

Bonhoeffer schijnt een bepaald natuurlijk overwicht te hebben bezeten, wat anderen maar moeilijk konden negeren. Op één of andere manier dwong hij respect af en verwachtte hij ook dat anderen zich gedisciplineerd gedroegen. Dat was niet alleen een kwestie van respect en goede manieren, maar ook van Bijbelse navolging. Voortdurend spiegelde Bonhoeffer zijn eigen levenshouding en daden met de Bijbelse opdracht tot navolging. Toen een catechisant eens het aanbod om te blijven eten afsloeg omdat hij bang was dat er niet genoeg was, zei Bonhoeffer: “Maar het is niet mijn brood, het is ons brood, en als we het samen eten, zullen er nog twaalf manden vol overblijven.”

Leerlingen herinnerden zich dat Bonhoeffer de Bijbel onverbloemd benaderde als het Woord van God - iets wat in de kerkelijke en academische wereld van zijn tijd ongekend was. Hij zei: 'Als jullie de Bijbel lezen, moeten jullie daarbij bedenken dat God hier en nu tot jullie spreekt. Joachim Kanitz, een andere student uit die periode, herinnerde zich nog dat Bonhoeffer tegen hen zei: 'Elk woord uit de heilige Schrift is een liefdesbrief van God aan jou persoonlijk. Daarbij vroeg hij ook 'of we Jezus liefhadden'. Daarmee is de kern van het catecheet zijn getypeerd.

Voor dit artikel is gebruik gemaakt van Bonhoeffer. Beeldbiografie van Eric Metaxas.