Fasen in het rouwproces

Rouw vanwege overlijden is een thema waar iedereen mee te maken krijgt. We verliezen een dierbare, die dichtbij ons stond of wat verder weg. Dat is niet alleen iets wat ons overkomt, maar vraagt om ook om actieve verwerking. “Rouwen is een werkwoord,” wordt weleens gezegd. Een rouwproces verloopt in een aantal fases, maar de volgorde daarvan is niet bij iedereen gelijk. Voor pastorale begeleiding is het dus belangrijk om te beseffen dat de variatie groot is en rouwen een persoonlijk proces is.

Ontkenning
In eerste instantie kan er sprake zijn van ontkenning. Je kunt gewoon nog niet geloven dat het echt zo is, wat overheerst zijn gevoelens van verwarring en ongeloof. Anderen zullen wel accepteren dat de feiten werkelijk zo zijn, maar zonder dat het echt ‘binnenkomt’. Emoties zijn wat meer uitgeschakeld. Of, zo zegt men dan: ‘je wordt geleefd’. Zulke personen gaan wellicht hard aan de slag om van alles te regelen terwijl de aanvaarding van dit verlies nog helemaal niet aan bod komt.

Woede
Bij veel mensen is er een fase van woede en opstandigheid. Zeker als een overlijden heel onverwacht is kan dit heftig optreden. Er kan, terecht of niet, gezocht worden naar een schuldige of naar iemand die in had moeten grijpen. Mensen kunnen dan boos zijn op God en iedereen. Als de dood komt na een langdurig ziekbed, hebben de omstanders dit wellicht al eerder in het proces meegemaakt. Rouwen begint in zulke gevallen niet pas bij het overlijden! Het aanstaande verlies vraagt ook al om afscheid nemen en verwerken van verlies.

Onderhandelen
Met de dood valt niet te onderhandelen, maar ondanks dat (of: juist daarom) willen mensen de impact zoveel mogelijk beperken. Er wordt gezocht naar compensatie, door allerlei beloftes te doen aan de rouwende omgeving. In deze fase kan een gevoel van machteloosheid optreden: je zit bij de brokstukken en er blijft voor je gevoel helemaal niets heel. Deze compensatie kan ook gezocht worden in de geestelijke staat van de overledene: het geloof dat iemand nu in de hemel is kan veel leed verzachten.

Depressie
Er komt een moment dat de waarheid van een verlies heel hard binnenkomt. De onomkeerbaarheid dringt dan tot ons door en dat verdriet kan niemand wegnemen. Iemand die rouwt trekt zich dan terug, wil alleen zijn en voelt zich ontroostbaar. Wat anderen zeggen, komt nauwelijks meer binnen. Er is een cocon van verdriet die ons gevangen houdt. In deze fase kan er sprake zijn van schuldgevoelens, tegenover een overledene, God en de naasten.

Aanvaarding
Het verlies krijgt op een gegeven moment een plek en kan bestaan naast andere emoties en ervaringen, zoals vreugde en hoop. Daarmee is het verlies niet weg, maar integreert het meer in het volle leven. Er is weer ruimte voor lichtpuntjes, toekomstplannen en blij zijn met wat we nog wel hebben. Het is niet ongebruikelijk dat deze aanvaarding in stapjes komt, afgewisseld door periodes waarin men in een andere fase van het rouwproces zit. Per persoon kan het erg verschillen hoe lang zo’n rouwproces duurt, wat ook in een familie of vriendenkring tot grote verschillen kan leiden.

Wat vraagt dit van een pastor?
Rouw is een persoonlijk proces, wat om terughoudendheid vraagt van iemand die pastorale bijstand biedt. Het belangrijkste is de nabijheid en beschikbaarheid. Dat geldt niet alleen voor de dagen rondom overlijden en begraven, maar zeker ook daarna. Probeer te peilen wat de behoefte is van de ander. Het is niet raar om hier ook concreet naar te vragen: “Waar kan ik je nu het beste mee helpen?” of “Zal ik bij je blijven of ben je liever even alleen?”

Stimuleer om de ervaringen te delen. Dat kan met de ambtsdrager of pastoraal werker, maar ook het contact met mensen die dezelfde ervaringen hebben kan heel helpend zijn. Benoem de helende werking van openheid. “Gedeelde smart is halve smart,” wordt wel gezegd. Wees tegelijk alert op signalen als iemand daar echt niet aan toe is. Wees uitnodigend, maar ga niet pushen.

Rouwen duurt altijd langer dan je denkt. Nogal eens voelen mensen zich na verloop van tijd alleen of zelfs in de steek gelaten, omdat bij iedereen het leven weer gewoon doorgaat maar de rouw nog volop en heftig aanwezig kan zijn. Wees enerzijds helder over de praktische grenzen van pastorale begeleiding: zo intensief als rondom overlijden en begraven kan je als begeleider niet maandenlang mee blijven lopen. Blijf tegelijkertijd wel alert op de lange periode dat rouw (opnieuw) kan opspelen.