Hoe Netflix ons denken over goed en kwaad beïnvloedt

Netflixen is een werkwoord geworden. Menigeen vult zijn vrije avonden niet langer met een krant, een spannend boek of een knus tijdschrift, maar kruipt achter het scherm om –aflevering na aflevering– populaire series te bekijken. Hoe beïnvloedt dat je manier van denken?

1 - Opvoeding en wereldbeschouwing
Als het over cultuur gaat, is de eerste vraag die in reformatorische kringen boven komt drijven de opvoedersvraag: ”Hoe beschermen we onze kinderen het best?” Illustratief is een artikel met de kop ”Zeg nee tegen Netflix”, een paar weken geleden in deze krant. Het is duidelijk dat het daarin gaat over praktische en concrete vragen, waar menigeen mee zit. Wel of geen iPhone voor je kind, wel of geen open internet, wel of geen Netflix. Dat is belangrijk om over na te denken.
Maar zulke vragen over gedrag en opvoeding zijn niet de enige vragen, en misschien ook niet de kernvragen. Als Netflix een afspiegeling biedt van de opvattingen in onze tijd en onze wereld, dan kun je Netflix mijden, maar die opvattingen en ideeën komen ook wel op andere manieren tot je. Het is nodig om je te verdiepen in de inhoud van het wereldbeeld daaráchter.

Dit artikel gaat dus niet over wel of niet kijken. Ook niet over media-opvoeding, of over het verschijnsel dat (kleine) kinderen heel makkelijk van alles op Netflix kunnen kijken als ze een wachtwoord krijgen van een klasgenootje. Ik wil het hebben over wat je inhoudelijk precies meekrijgt, als je populaire series op Netflix volgt. Wat zeggen zulke series over de heersende ideeën en opvattingen in de wereld om ons heen, en hoe is die wereld, die tijdgeest, langzaam bezig te veranderen?

2 - Verhalen dragen de moraal
Films en series hebben de rol van romans voor een groot deel overgenomen. In beide gevallen gaat het over verzonnen verhalen, die elk op hun eigen manier proberen iets te zeggen over het wezen van de mens en over de wereld waarin die mens leeft.

Zulke verhalen zijn belangrijk in een mensenleven. Het zijn vaak verzonnen verhalen die ons vormen, meer dan welke theologische of stichtelijke beschouwing ook. Eén keer lezen over de ondeugende jongens die de lievelingsbeer van hun zusje zoekmaken (in ”Bruun de beer” van W. G. van de Hulst) en je begrijpt voor altijd hoe belangrijk het is om van andermans spullen af te bijven. Eén keer het verhaal van Roodkapje horen, en je beseft dat kleine meisjes nooit alleen in een bos moeten gaan wandelen.

Het is de verhaalvorm die levenslessen het allerdiepst in ons hoofd en hart prent. Dat heeft te maken met het proces van identificatie: in een verhaal ben je als lezer of kijker geen toeschouwer, je zit er middenin en je bekijkt alles door de ogen van de hoofdpersoon. Je gaat een beetje denken zoals hij.

Dat heeft iets dubbels. Je kunnen verplaatsen in anderen is iets moois, het is een van de dingen die ons van dieren onderscheiden en tot mensen maken. Onderzoek wijst zelfs uit: als kinderen niet met verhalen worden opgevoed ontwikkelen ze minder empathie en inlevingsvermogen, en dat is schadelijk voor de samenleving. Maar het is uiteraard niet onverschillig wélke verhalen je daarvoor kiest.

3 - Populaire series
Het is natuurlijk onmogelijk om iets inhoudelijks over de moraal van Netflix-in-het-algemeen te zeggen. Netflix is een kanaal, zoals televisie dat is, of internet. Het hangt er maar vanaf wát je kiest uit dat enorme aanbod: een documentaire als ”Growing Up Wild”, een nostalgische kinderserie als ”Anne with an e”, een serie over een orthodox-Joodse familie als ”Shtisel”.

Maar veel netflixende mensen zullen wellicht vroeg of laat de populairste series bekijken. Omdat ze erover gehoord of gelezen hebben, of omdat ze mee willen praten als anderen het erover hebben. En omdat die series niet voor niets populair zijn: het zijn spannende, ingenieus in elkaar gezette verhalen.

Netflix is behoorlijk terughoudend bij het vrijgeven van kijkcijfers, dus top tienen zijn niet makkelijk te geven. Toch verschijnen er overal in bladen en op websites lijstjes, en wie die met elkaar vergelijkt, ziet wel dat bepaalde titels voortdurend terugkeren. Dus lijkt het me voor dit artikel het eenvoudigst om daarnaar te kijken: tien titels die het afgelopen jaar veelvuldig genoemd zijn in de lijstjes van ”best bekeken” series in Nederland (zie kader ”Tien populaire series”). Je moet tenslotte érgens beginnen.

4 - ”La Casa de Papel”
Een paar mensen in rode overalls, met enge, witte, verbaasd kijkende maskers voor hun gezicht. Dat was deze zomer wekenlang het allereerste beeld als je het beginscherm van Netflix opende. Eén keer klikken, en je begon aan de zeer populaire, Spaanse serie ”La Casa de Papel”.

Tientallen afleveringen lang gaat het over de spectaculaire beroving van de Spaanse Munt, met de bankrovers als hoofdpersonen. Je leeft als kijker onwillekeurig mee met hun gevoelens, je begrijpt waarom ze het geld nodig hebben, je hoopt dat ze de politie te slim af zijn en veilig kunnen ontsnappen.

De strekking van het verhaal? De wereld is niet zo makkelijk in te delen in goed en fout: als je de beweegredenen van iedereen snapt wordt alles genuanceerd grijs. De heersende machten in de burgerlijke wereld om ons heen hebben immers niet altijd gelijk en dus moet je die niet kritiekloos volgen. Liefde en zorg voor familie en vrienden gaan boven alles, ook boven ‘toevallige’ wetten. Dat is de moraal die je aan deze serie overhoudt.

5 - De helden zijn de schurken
Het is het eerste wat opvalt aan menige serie: de hoofdpersonen zijn maar al te vaak degenen die de wet overtreden. Bankovervallers in ”La Casa de Papel”, drugsproducenten in ”Breaking Bad”, gevangenisbewoners in ”Orange is the New Black”, leden van een gewapende motorclub in ”Sons of Anarchy”, dubbelspionnen in ”Homeland”, drugshandelaren in ”Narcos” en corrupte politici in ”House of Cards”. De enige uitzondering is ”Sherlock”, waar de hoofdpersoon een boevenvangende detective is. Maar die serie is dan ook geïnspireerd op een 19e-eeuws voorbeeld.

Het is een trend die trouwens ook buiten Netflix zichtbaar is. Denk aan zeer populaire televisieseries als ”Dexter” (met een seriemoordenaar als hoofdpersoon) of ”Penoza” (over een familie in de Nederlandse onderwereld), en zo zijn er nog talrijke voorbeelden te bedenken.

Dat is best opmerkelijk, want nog niet zo lang geleden hadden bijna alle series in dit genre een voorspelbare strekking: er wordt een misdrijf gepleegd, een politieagent of detective gaat op zoek, na veel gepuzzel en intriges wordt de dader ontmaskerd, het recht zegeviert en het kwaad wordt gestraft. Maar momenteel is het meestal niet de detective, maar de schurk met wie de kijker zich mag identificeren.

6 - Vorming van moraal en emotie
Het is misschien verleidelijk om daaruit meteen af te leiden: het gaat bergafwaarts met de moraal in spannende series. Maar zo simpel is het ook weer niet. Met braafheid alleen kom je als verhalenverteller namelijk niet ver: er bestaat geen enkel verhaal zonder conflict tussen goed en kwaad. Maar de vraag is wél: hoe ver gaat dat? Blijft het bij ouderwetse ‘schelmenstreken’ –denk aan klassieke voorbeelden als Dik Trom, Tijl Uilenspiegel, Reinaert de Vos– of zie je echt hoe iemand een moord pleegt en daarmee wegkomt?

„Bent u gewoon naar ”Breaking Bad” blijven kijken na de beruchte scène waarin Walter het vriendinnetje (Jane) van zijn compagnon Jesse laat stikken in haar eigen braaksel?” schreef de Vlaamse krant De Morgen vorig jaar. „Gefeliciteerd. Dan bent u in staat zich moreel los te koppelen van het wangedrag van de hoofdpersoon.”

Het is kennelijk wat wij mensen doen: we kunnen van een afstandje kijken naar de personages en meebewegen in hun gedrag, terwijl we tegelijk weten dat er een grens wordt overschreden. En dat zet ons aan het denken over goed en kwaad.

Nu zijn er in onze seculiere samenleving niet meer zoveel plekken waar mensen tot zichzelf kunnen inkeren en het eigen hart onderzoeken (wat iets heel anders is dan gemakzuchtig het kwaad in de boze buitenwereld aanwijzen). Dat verhalen zo’n plek vormen, is op zichzelf positief. Maar risico’s zijn er ook. Onze eigen moraal valt misschien niet meteen samen met de moraal van de hoofdpersonen, maar wordt er –bewust of onbewust– wél door beïnvloed. Hoe meer je gegrepen raakt door het verhaal, hoe sterker die invloed is.

7 - Wat is goed, wat is kwaad?
In de manier waarop verhalen ons vormen is het karakter van de hoofdpersoon niet het allerbelangrijkste. Cruciaal is vooral de strekking van het verhaal. Wat willen de makers tegen hun lezers of kijkers zeggen? Welke moraal dragen ze over?

Als er íéts valt af te leiden uit de tien hier genoemde series, dan is het wel dit: het leven zit niet simpel in elkaar, en we kunnen nog niet zo makkelijk zeggen wat goed en fout is. Dat is de Netflix-moraal.

Maar het zegt ook iets over de werkelijkheid buiten Netflix, dat schurken de helden van het verhaal worden. Over het gevoel dat veel mensen hebben: dat ze het niet goed meer weten, dat veel dingen afhankelijk lijken van de omstandigheden en het standpunt dat je inneemt. Dat goed en kwaad eigenlijk relatieve begrippen zijn, en niet afgemeten kunnen worden aan objectieve normen die we allemaal met elkaar delen.

Als literatuur en film de seismografen van de tijd zijn, de middelen waarmee je veranderingen in het levensgevoel kunt waarnemen, dan is deze ontwikkeling iets om heel alert en kritisch op te zijn.

Tien populaire series

1. ”Breaking Bad”. Een scheikundeleraar besluit misdadiger te worden en drugs te produceren om te zorgen dat zijn gezin na zijn dood niet in de financiële problemen raakt.
2. ”Stranger Things”. Nadat een jongetje is verdwenen, gebeuren er in een stadje mysterieuze dingen, waarbij bovennatuurlijke krachten en mensen die door de tijd reizen een rol spelen.
3. ”Mad Men”. Werknemers van een reclamebureau in de jaren zestig hebben te maken met ingewikkelde (buitenechtelijke) relaties, werkintriges en veranderende maatschappelijke opvattingen.
4. ”House of Cards”. Een Amerikaans Congreslid streeft –gesteund door zijn ambitieuze vrouw– naar politieke macht. Dat gaat gepaard met pragmatisme, manipulatie, verraad en machtsmisbruik.
5. ”Sherlock”. Detective Sherlock Holmes –ooit bedacht door de 19e-eeuwse schrijver Sir Arthur Conan Doyle– lost nieuwe misdaden op in het hedendaagse Londen.
6. ”Homeland”. Een CIA-analiste worstelt met haar psychische gezondheid en familieproblemen terwijl ze de strijd tegen terrorisme leidt. De vraag blijft: welke spion staat aan welke kant?
7. ”La Casa de Papel”. Acht dieven sluiten zichzelf en hun gijzelaars op in de Koninklijke Munt van Spanje terwijl het criminele meesterbrein achter de bankoverval de politie manipuleert.
8. ”Narcos”. De machtigste drugsbaron van Zuid-Amerika voert strijd met autoriteiten en mede-drugshandelaren – gebaseerd op het ware verhaal van Colombiaanse drugskartels.
9. ”Orange is the New Black”. Een welgestelde New Yorkse vrouw –die ooit voor haar geliefde drugsgeld smokkelde– belandt in een vrouwengevangenis en maakt kennis met het leven in een oranje overall.
10. ”Sons of Anarchy”. Nadat leden van een gewapende motorclub de controle over een stad hebben overgenomen, gaan ze het gevecht aan met motorrijders, racisten en de wet.

De Netflix-revolutie
De gemiddelde Nederlander besteedt elke dag bijna drie kwartier aan lezen (van papier en scherm), zo bleek afgelopen voorjaar uit onderzoek. Intussen gaan meer dan drie hele uren per dag op aan televisie- en filmkijken. Vooral dat laatste, want het is ouderwets geworden om je als gezin ’s avonds rond de televisie te scharen en te wachten op het moment dat een bepaalde uitzending begint. In plaats daarvan kijken mensen de hele dag door, elk voor zich, op hun smartphone naar YouTubefilmpjes. En ’s avonds maken ze een keus uit het aanbod van de grote streamingsdiensten: Netflix, Ziggo, Videoland. Daar kun je zelf uit honderden films en series kiezen, je kunt kijken wanneer je maar wilt, en je hoeft geen week op de volgende aflevering te wachten.

In reformatorisch Nederland ging de ontwikkeling anders. Eerst was er de afwijzing van televisie, daarna de verrassend snelle acceptatie van internet. Dat opende de deur naar het terugkijken van televisie-uitzendingen via het (vroegere) ”Uitzendinggemist”, waar je niet alleen het journaal, maar ook allerlei afleveringen van series kon bekijken. Maar sinds de Nederlandse Publieke Omroep het onbetaalde aanbod drastisch verminderd heeft, kiezen steeds meer reformatorische jongeren en ouderen voor betaald kijken. Zo komt menigeen bij Netflix terecht.

Dat leidt momenteel onder reformatorische opinieleiders tot de discussie die eerder ook rond romans, radio, film en internet gevoerd werd: mijden of (kritisch) begeleiden. Intussen is de praktijk al verder. Zoals een docent deze zomer over zijn lessen op een reformatorische school zei: „Ik probeer de moderniteit in goede banen te leiden, niet meer ermee te confronteren. Die kennismaking is via het filmkanaal Netflix allang gebeurd.”